Ερμηνεία του Ψηφιδωτού

(Ακολουθεί το παρακάτω απόσπασμα από Traute Petersen: Το ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου απο την Πομπηία. In: Eberhardt Schwalm(Hrsg.): Folienbuch Geschichte 1. Εικόνες για την εκπαίδευση. Aπο τους προηγούμενους υψηλούς πολιτισμούς μέχρι τον 16ο αιώνα. Stuttgart: Klett-Perthes 1993, S.24f.)

Παρατηρούμε τις τακτικές κινήσεις και την θέση εκκίνησης του Αλεξάνδρου στην μάχη κατά της πανίσχυρης Περσικής αυτοκρατορίας. Έτσι τίθεται πάντα η ερώτηση που βασίζονται οι νίκες του Αλεξάνδρου κατά του τεράστιου Περσικού στρατού. Η νίκη ήταν απροσδόκητη για τους σίγουρους Πέρσες αφού ο Δαρείος άφησε πίσω στην Ισσο την οικογένεια του, την γυναίκα του πάνω απο όλλα που περίμενε παιδί και τον στρατό του που ήτανε μαζί του και έπεσαν όλλοι στα χέρια του Αλεξάνδρου.
Το ψηφιδωτό δίνει μια απάντηση σε αυτην την ερώτηση. Δεν έχει μόνο επιδόσεις καλλιτεχνικής δεξιοτεχνίας αλλά και ιστορικές γνώσεις που αποδεικνύουν τις βασικές σχετικές διαδικασίες της μάχης του Αλεξάνδρου.

Darius

Στο κέντρο της εικόνας, στην σύνθεση και ηθική δομή(curtius)κυριαρχεί ο Δαρείος(1). Με τρομαγμένα ορθάνοιχτα μάτια κοιτάζει πρός τα αριστερά όπου ένα απο τα μέλη της σωματοφυλακής του διατρυπώνεται απο το δόρυ του αλεξάνδρου(2). Το δεξί χέρι του ετοιμοθάνατου μάχεται ακόμη ενάντια στο θανατηφόρο όπλο, σαν να ήθελε να το βγάλει από το σώμα του, αλλά το σώμα του πέφτει επάνω στο ματωμένο άλογο του, που ήτανε πεσμένο στο έδαφος. ο Δαρείος συμμετέχει στην μάχη, μάταια ανασηκώνει το δεξί του χέρι. το βλέμα του που εκφράζει πανικό κατευθύνεται στον θανάσημα τραυματισμένο, ο οποίος έχει πέσει ανάμεσα σε αυτόν και τον πλησίων Αλέξανδρο(3). ο βασιλιάς Πέρσης δεν μάχεται ο ίδιος και είναι ώς εκ τούτου ήδη παθητικό θύμα του γενικού τρόμου.

Alexander

Αντίθετα ο βασιλιάς της Μακεδονίας κατευθύνει ενεργά την μάχη. Μάχεται απο τον Βουκέφαλο του(4) κατά του εχθρού με την λόγχη να περνά μέσα απο το σώμα του εχθρού, χωρίς να κοιτάζει καν το θύμα του. Το ορθάνοιχτο μάτι του στοχέυει τον Δαρείο; και η Γοργώ στην πανοπλία του στήθους του στρέφει την ματιά της απο τα πλάγια στον φοβισμένο εχθρό, σαν να ήθελε την υποβλητική δύναμη αυτού του ματιού ακόμη να ενδυναμώσει.
Το πορτρέτο του Αλεξάνδρου αντιστοιχεί στο λεγόμενο τύπο του Λυσίππου, στον οποίο ανήκει και η κεφαλή του Περγάμου. Ο Αλέξανδρος εδώ δεν εμφανίζεται στις συχνές ιδανικές μορφές: με μακριές μπούκλες και λεπτά χαρακτηριστικά ώς ενσάρκωση του Δία, του Απόλλωνος Ηλίου. Το κεφάλι δείχνει πιο αδύνατο με τεταμένα κατά το πρότυπο μάγουλα και με βαθιές ρυτίδες στο πρόσωπο. Με κοντά μαλλιά που καλύπτουν ίσα τα αυτιά του. Και οι δύο τύποι , ο ρεαλιστικός και ο εξιδανικευτικός, δείχνουν φυσικά ώς χαρακτηριστικά του Αλεξάνδρου, τις μπούκλες στο μέτωπο-εδώ ως κοντές, με άγρια άτακτα τσουλούφια, στη θεοποιημένη παραλλαγή ώς μορφή που ακτινοβολεί με ανυψωμένες μπούκλες. Μια μεταγενέστερη αλλά αλλάνθαστη ηχώ αυτού του στύλ των μαλλιών μπορεί να βρεθεί στο συνειδητά στυλιζαρισμένο , χαρακτηριστικό τσουλούφι του Αυγούστου.

map for interpretation

Γύρω απο τον Αλέξανδρο διακρίνονται μόνο λίγοι Μακεδόνες, στα κράνη-καλύμματα τους, λόγω της φθοράς του Ψηφιδωτού. το κυριότερο μέρος της εικόνας περίπου τρία τέταρτα της συνολικής επιφάνειας, ανήκει στους Πέρσες. Οι Πέρσες φορούνε τους κλίμακες της Κεντρικής Ασίας ή πλάκες πανοπλίες. Αυτές καλύπτουν όλο το σώμα και έχουν μορφή ορθογωνίου, αποτελούνται απο σίδερο ή ραβδωτές πλάκες απο μπρούντζο και ενώνονται προς τα πάνω και κάτω με λουριά μεταξύ τους. Ζωγραφισμένα σε μικρογραφία, μπροστά απο τον Δαρείο, προσπαθεί ένας Πέρσης να δαμάσει ένα ξιπασμένο άλογο(5), αυτό ίσως να ανήκε σε αυτόν που ήτανε πεσμένος απέναντι του στο έδαφος(6). Το πρόσωπο του νεκρού που κυλιέται κάτω απο το άρμα του Δαρείου, καθρεφτίζεται στην ασπίδα του και είναι ως το μοναδικό που φαίνεται στον θεατή.

Η κεκλιμένη γραμμή σύνθεσης των τριών Περσών απο τα αριστερά προς τα δεξιά, του Πέρση που διατρυπώνεται απο τον Αλέξανδρο(2), του Πέρση που προσπαθεί να δαμάσει το άλογο(5) και του νεκρού(6), ακολουθεί την εσωτερική και εξωτερική κίνηση της εικόνας. Η ίδια γραμμή επαναλαμβάνεται δεξιά απο το μαστίγιο του ηνίοχου(7)πάνω απο τα ηνία, στα πόδια του αλόγου που με άγρια κίνηση τρέπουν το άρμα του βασιλιά σε φυγή προς τα δεξιά. Στο κέντρο βρίσκεται και το κεντρικό σημείο; που απεικονίζεται απο την ομάδα του δαμαστή του αλόγου(5), του Δαρείου(1)και του ηνίοχου(7). To κέντρο υπογραμίζεται επίσης και απο τον κύκλο του τροχού του άρματος. Η αναλυτική αυτή εικόνα δείχνει την αποφασιστική τροπή της μάχης.

Η αριστοτεχνική απόδοση του καλλιτέχνη, που επέλεξε να απεικονήσει αυτή την στιγμή του ´´γυρίσματος``της μάχης είναι σαφές σε σύγκριση με την μάχη του Αλεξάνδρου απο τον Altdorfer: εκεί ο ήδη τραπούμενος σε φυγή Δαρείος θα ακολουθηθεί απο τον Αλέξανδρο. Ένα σχετικά απλό και χαλαρής έντασης θέμα. Εδώ ωστόσο αντανακλούν οι πολλές λόγχες, επάνω πλαγίως απο τα αριστερά, που στοχεύονται. Η στάση του σώματος του Δαρείου και η Περσική γραμμή επίθεσης. Αυτή η γραμμή επίθεσης, στο άνω μέρος του σώματος του διατρυπωμένου (2) θα κατατρωποθεί κυριολεκτικά απο την δυναμική γραμμή αντεπίθεσης που απορρέει απο τον Αλέξανδρο. Το λυγισμένο αριστερό μπράτσο αυτού του Πέρση και το πόδι του παίρνουν ήδη την αντίθετη κίνηση. Η λόγχη του Αλεξάνδρου κατευθείνεται κατευθείαν στο κεντρικό σημείο της εικόνας και εισβάλει στο ταλαντευούμενο με το μαστίγιο βραχίονα του ηνίοχου(7), ο οποίος δείνει το σήμα κατεύθυνσης πρός την φυγή. Οι τρείς λόγχες στο δεξιό άκρο της εικόνας δείχνουν αυτήν την κίνηση φυγής. Λίγο αργότερα και οι άλλες ρίχνονται φεύγοντας κατά τις λόγχες που προέρχονται απο τον Αλέξανδρο. Αυτή η κίνηση αντίθετης πορείας επαναλαμβάνεται ενδεικτικά πλούσια σε σχέση με τον κορμό και τα κλαδιά του γυμνού δέντρου.

Η απάντηση που δίνει η εικόνα στο ερώτημα για την υπεροχή του Μ. Αλεξάνδρου συνοψίζεται ώς εξής: Ο ανίκητος, αγωνιστής και τολμηρός Αλέξανδρος. Μια στάση που αντανακλάται στο ορθάνοιχτο μάτι του και στην λόγχη του, που κατατροπώνει τον Πέρση. Φαίνεται τόσο τρομερός και υπερδύναμος στον αντίπαλο του που αυτός πανικόβλητος τρέπεται σε φυγή. Εν τούτοις μιλάει και η παρουσίαση της εικόνας στην χειρονομία του Δαρείου και στους τρεις Πέρσες που είναι μπροστά απο αυτόν. Αυτόν τον αντίπαλο τον δίνουν αξιοπρέπεια και ανθρώπινη μεγαλοσύνη. Παρόμοιο με τους Πέρσες του Αισχύλου, ισχύουν ακόμη και για τους ηττημένους αξίες όπως συμπάθεια και υπόληψη. Η απάντηση της εικόνας αντιστοιχει στην ιστορική μας γνώση: τόσο στην Ισσό όσο και στα Γαυγάμηλα οΑλέξανδρος κατευθείνει την μαχη με μια ασυνήθιστη τακτική μανούβρας. Επιτίθεται αιφνιδιαστικά, περικυκλωμένος απο τους έφιππους εταίρους, ένα είδος του καλύτερου στρατεύματος του, κατά της εχθρικής γραμμής. Σπάει αυτήν την αντίσταση με την αιφνιδιαστική του επίθεση και παρουσιάζεται εντελώς απρόβλεπτα μπροστά απο τον Δαρείο. ο οποίος χωρίς να το σκεφτεί τρέπεται σε φυγή. Οι αιχμάλωτοι του Αλεξάνδρου αντιμετωπίζονται με μια για τους Πέρσες ασυνήθιστη φροντίδα και σεβασμό. Η εικόνα δεν μας δίνει μόνο μια ορισμένη μάχη του Αλεξάνδρου αλλά διαμορφώνει με έναν τρόπο την τυπολογία της νίκης του.